ย้อนประวัติศาสตร์ การเก็บรักษาพระบรมอัฐิและพระอัฐิ ในราชวงศ์จักรี

อย่างที่เราทราบกันดีอยู่แล้วว่า วันที่ 13 เมษายนของทุกปี เป็นวันสงกรานต์ หรือวันขึ้นปีใหม่ของไทย และวันที่ 14 เมษายนของทุกปี เป็นวันครอบครัว ดังนั้น ในช่วงเทศกาลดังกล่าวคนส่วนใหญ่จะเข้าไปกราบรดน้ำดำหัวคุณพ่อ-คุณแม่ และญาติผู้ใหญ่ที่เคารพนับถือ นอกจากนี้ ยังรวมไปถึงการไปไหว้บรรพบุรุษที่ล่วงลับไปแล้วอีกด้วย เพื่อเป็นการระลึกถึงบรรพบุรุษที่เราได้สืบสกุลมานั่นเอง

การเก็บรักษาพระบรมอัฐิและพระอัฐิ ในราชวงศ์จักรี

แม้แต่พระบรมวงศานุวงศ์เชื้อพระวงศ์นั้น ส่วนใหญ่ก็ทำเฉกเช่นสามัญชนอย่างเราเช่นกัน ดังนั้นในช่วงเทศกาลสงกรานต์ของทุกปี จึงเป็นวันที่ควรจะเคารพสักการะพระบรมอัฐิ รวมไปถึงพระอัฐิของพระมหากษัตริย์แลพระบรมวงศานุวงศ์ที่ได้เสด็จสวรรคตและสิ้นพระชนม์ไปแล้ว เพื่อระลึกนึกถึงคุณงามความดี

โดยที่ การบำเพ็ญพระราชกุศลทักษิณานุปทาน ซึ่งจะมีการอัญเชิญพระโกศพระบรมอัฐิพระอัฐิสมเด็จบูรพกษัตริยาธิราชเจ้า สมเด็จพระบรมราชบุพพการี มาสรงน้ำและสดัปกรณ์ เราสามารถเห็นจากภาพข่าวในโทรทัศน์กันเป็นประจำอยู่ทุกปี วันนี้ แคมปัส-สตาร์ จึงขอนำเสนอสาระน่ารู้ เกี่ยวกับการเก็บรักษาพระบรมอัฐิและพระอัฐิในพระราชวงศ์จักรี

สำหรับ การเก็บรักษาพระบรมอัฐิ สมเด็จพระมหากษัตริยาธิราชเจ้า สมเด็จพระอัครมเหสี สมเด็จพระบรมราชนนี และพระอัฐิเจ้านายชั้นบรมราชวงศ์ในสมัยรัตนโกสินทร์ มีธรรมเนียมการเก็บรักษาที่แตกต่างจากในสมัยกรุงศรีอยุธยา…

สมัยกรุงศรีอยุธยา

ในสมัยกรุงศรีอยุธยา ยังเป็นราชธานีอยู่นั้น เมื่อได้ถวายพระเพลิงพระบรมศพ หรือพระราชทานเพลิงพระศพพระราชวงศ์ชั้นสูงแล้ว จะเชิญพระบรมอัฐิไปบรรจุไว้ ณ ท้ายจรนำพระอุโบสถ วัดพระศรีสรรเพชญ์ (ในพระราชวัง) ส่วนพระอัฐิเจ้านายก็เชิญบรรจุไว้ในพระเจดีย์ วัดพระศรีสรรเพชญ์

สมัยกรุงรัตนโกสินทร์

ส่วนใน สมัยกรุงรัตนโกสินทร์ ประเพณีดังกล่าวได้มีการเปลี่ยนแปลงไป เมื่อ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช (รัชกาลที่ 1) เสด็จขึ้นผ่านพิภพ ณ กรุงรัตนโกสินทร์แล้ว สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงจักรเจษฎา ได้อัญเชิญพระบรมอัฐสมเด็จพระปฐมบรมมหาชนกเข้ามาถวาย พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ทรงพระราชดำริว่า “พระองค์เองก็ดี สมเด็จพระอนุชาธิราชกรมพระราวังบรมสถานมงคลก็ดี และสมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอทั้งสองพระองค์ ยังไม่ทรงกระทำการถวายพระเพลิงพระบรมศพสมเด็จพระชนกาธิบดี เพราะบ้านเมืองยังไม่สงบเรียบร้อย หรือถึงแม้ว่าบ้านเมืองสงบเรียบร้อยดีแล้ว ก็ยังทรงติดราชการสงครามในการกอบกู้เอกราช สร้างความเป็นปึกแผ่นให้แก่ประเทศชาติ”

เมื่อได้ทรงสร้างราชธานีขึ้นใหม่ บ้านเมืองก็มีความสงบพอสมควรแล้ว จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้างพระเมรุมาศ ณ ท้องสนามหลวงถวายพระเพลิงพระบรมอัฐิสมเด็จพระบรมชนกาธิบดี ตามแบบอย่างของการถวายพระเพลิงสมเด็จพระมหากษัตริยาธิราชเจ้าแห่งกรุงศรีอยุธยา (เป็นการถวายพระเพลิง ณ ท้องสนามหลวง ครั้งแรกในกรุงรัตนโกสินทร์)

หลังจากทรงถวายพระเพลิงแล้ว ทรงพระราชปรารภว่า “พระบรมอัฐินั้นถ้าอัญเชิญไปบรรจุท้ายจรนำในพระอุโบสถ หรือที่พระเจดีย์ในพระอารามหลวงในพระราชวัง เหมือนธรรมเนียมอย่างครั้งกรุงศรีอยุธยา แม้จะเป็นพระเกียรติยศและเปิดโอกาสให้ปวงชนได้สักการบูชาก็จริงอยู่ แต่กรุงรัตนโกสินทร์ในครั้งนั้นเพิ่งจะสถาปนาใหม่ ยังไม่มั่นคงแข็งแรงนัก หากมีข้าศึกศัตรูรุกรานจนไม่สามารถรักษาพระนครไว้ได้ การอพยพหลบหนีไปไม่ว่าจะเป็นเวลานานหรือชั่วคราว ก็จะต้องทิ้งกระดูพระบรมราชบุพการีไว้ให้ถูกเหยียบย่ำทำลาย”

ฉะนั้นจึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้อัญเชิญพระบรมอัฐิไว้พระราชมณเฑียรที่ประดับ เพื่อที่จะได้หยิบฉวยติดพระองค์ได้ง่าย และทรงโปรดเกล้าฯ ให้สร้างหอสำหรับพระดิษฐานพระบรมอัฐิ คือ “หอพระธาตุมณเฑียร” จากการที่ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้างหอพระธาตุมณเฑียรไว้นั้น พระมหากษัตริย์ ในรัชกาลต่อๆ มาจึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เชิญพระบรมอัฐิสมเด็จพระราชบุรพการีประดิษฐานไว้ ณ หอพระบรมอัฐิ บนพระราชมณเฑียรสืบต่อกันมาเป็นราชประเพณี

มาถึงรัชสมัย ในหลวงรัชกาลที่ 5

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 5) พระองค์โปรดเกล้าฯ ให้สร้าง “พระที่นั่งจักรีมหาปราสาท” เพื่อทรงรำลึกถึงสมเด็จพระบรมชนกนาถ และสมเด็จพระบรมราชชนนี จึงโปรดเกล้าฯ ให้อัญเชิญพระบรมอัฐิของ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 4) และสมเด็จพระเทพศิรินทรามาตย์ จากหอพระธาตุมนเฑียรขึ้นประดิษฐานในพระวิมาน ณ พระที่นั่งจักรีมหาปราสาท จึงเป็นธรรมเนียมที่โปรดเกล้าฯ ให้อัญเชิญพระบรมอัฐิมาประดิษฐาน ณ พระที่นั่งจักรีมหาปราสาท สืบต่อกันมาทุกรัชกาล

การเก็บรักษาพระอัฐิในพระราชวงศ์จักรี

ดังนั้น จึงสรุปได้ว่าในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ จะมีที่การประดิษฐานพระบรมอัฐิแลพระอัฐิของราชวงศ์จักรี หลังจากที่ได้มีการถวายพระเพลิงพระบรมศพหรือพระราชทานเพลิงพระศพแล้วนั้น จะต้องดูว่าพระองค์นั้นทรงมีพระอิสริยยศในชั้นใดแล้ว จึงนำไปประดิษฐานในสถานที่นั้นๆ ตามพระเกียรติ ซึ่งสามารถแบ่งได้ดังต่อไปนี้

1. หอพระธาตุมณเฑียร

เป็นหอประดิษฐานพระบรมอัฐิ ตั้งอยู่ข้างพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัยฯ จะมีพระวิมานประดิษฐานพระบรมอัฐิของพระมหากษัตริย์แห่งราชวงศ์จักรี 3 พระองค์ รวมไปถึงพระบรมวงศ์ชั้นสูงในยุคต้นกรุงรัตนโกสินทร์ด้วย ได้แก่

– พระวิมานกลาง จะเป็นพระบรมอัฐิ รัชกาลที่ 1 ถึง รัชกาลที่ 3 รวมไปถึง พระบรมอัฐิสมเด็จพระปฐมบรมราชชนกผู้เป็นพระราชบิดาในรัชกาลที่ 1 อีกด้วย

– ทางพระวิมานด้านขวา เป็นที่ประดิษฐานพระบรมอัฐิสมเด็จพระปฐมบรมราชชนนีพระราชชนนี ในรัชกาลที่ 1 สมเด็จพระอมรินทรามาตย์ พระบรมราชินี ในรัชกาลที่ 1 และ สมเด็จพระศรีสุริเยนต์ทรามาตย์ พระบรมราชินี ในรัชกาลที่ 2

– ทางพระวิมานด้านซ้าย เป็นที่ประดิษฐานพระบรมอัฐิ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าแก้ว กรมพระศรีสุดารักษ์ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าสา กรมพระยาเทพสุดาวดี และสมเด็จพระศรีสุลาลัย พระราชชนนี ในรัชกาลที่ 3

2. พระที่นั่งจักรีมหาปราสาท

– พระวิมานทองกลาง พระที่นั่งองค์กลางชั้นบนสุดของพระที่นั่งจักรีมหาปราสาท เป็นที่ประดิษฐานของพระบรมอัฐิของพระมหากษัตริย์รัชกาลที่ 5 ถึง รัชกาลที่ 8 รวมไปถึงสมเด็จพระบรมราชินีในรัชกาลที่ 4 รัชกาลที่ 5 และรัชกาลที่ 7 อีกทั้งยังเป็นที่ประดิษฐานพระอัฐิของพระบรมราชวงศ์จักรีชั้นสูงอีกหลายพระองค์ด้วยกัน

– ในส่วนพระที่นั่งจักรีฯ ทางด้านชั้นบนพระที่นั่งองค์ตะวันตก เป็นสถานที่ประดิษฐานของพระมเหสีและพระบรมวงศานุวงศ์ชั้นผู้ใหญ่

ซึ่ง ทั้ง 2 สถานที่ที่ได้พูดถึงข้างต้นนั้น เป็นสถานที่ประดิษฐานพระอัฐิของพระมหากษัตริย์ไทยในราชวงศ์จักรีทั้งสิ้น ซึ่งเป็นสถานที่ที่คนภายนอกไม่สามารถที่จะเข้าไปข้างในได้ (โดนเฉพาะพระวิมานทองพระที่นั่งจักรีฯ ซึ่งเป็นสถานที่ลับสุดยอดที่สุดในพระบรมมหาราชวังก็ว่าได้ เพราะน้อยคนนัก ที่จะรู้ว่าสถานที่นั้นมีลักษณะอย่างไร)

3. การเก็บรักษาพระอัฐิ “หอพระนาก”

สำหรับ สถานที่ประดิษฐานพระบรมอัฐิของพระมหาอุปราช (รวมไปถึงพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว) และพระราชโอรสพระราชธิดาของพระมหากษัตริย์พระบรมวงศ์ชั้นสูงในราชวงศ์จักรี ส่วนใหญ่จะประดิษฐานใน “หอพระนาก วัดพระแก้วหรือวัดพระศรีรัตนศาสดาราม” ซึ่งเป็นสถานที่รวมพระบรมอัฐิมากที่สุดในพระบรมมหาราชวัง ภายหลังต่อมา การเก็บรักษาพระอัฐิของเจ้านายต่างๆ นั้นจะเก็บไว้ในวังของเจ้านายในราชสกุลนั้นๆ วัดหลวงต่างๆ รวมไปถึงคนในราชสกุลนั้นก็สามารถที่จะเก็บรักษาเอาไว้เองได้เช่นกัน โดยพระโกศในหอพระนากมีจำนวน 261 พระโกศ ซึ่งถูกแบ่งเป็นหมู่ ดังต่อไปนี้

พระบวรราชเจ้า 4 พระโกศ
กรมพระราชวังบวรและพระปฐมวงศ์ 15 พระโกศ
พระมเหสีในรัชกาลที่หก 3 พระโกศ
พระราชโอรสธิดาในรัชกาลที่หนึ่ง 23 พระโกศ
พระราชโอรสธิดาในรัชกาลที่สอง 43 พระโกศ
พระราชโอรสธิดาในรัชกาลที่สาม 36 พระโกศ
พระราชโอรสธิดาในรัชกาลที่สี่ 61 พระโกศ
พระราชโอสรธิดาในรัชกาลที่ห้า 44 พระโกศ
พระสัมพันธวงศ์เธอ 13 พระโกศ (พระโกศของชั้นหลานหลวงในวังหลวง วังหน้า วังหลัง อีกจำนวนหนึ่ง)

4. การเก็บรักษาพระอัฐิ ท้ายจรนำพระอุโบสถ วัดชนะสงคราม

สำหรับ ท้ายจรนำพระอุโบสถ วัดชนะสงคราม เป็นที่ประดิษฐานพระอัฐิของเจ้านายพระราชโอรสและพระราชธิดา ในกรมพระราชวังบวรสถานมงคล และพระราชโอรสและพระราชธิดาในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยอยู่ในห้องหลังพระประธาน ผนังกำแพงห้องด้านที่ติดกับพระประทาน ก่อเป็นซุ้ม 5 ซึ่งแต่ละซุ้มมีช่องสำหรับประดิษฐานพระอัฐิ และมีแผ่นหินอ่อนจากรึกพระนามติดอยู่