พระปฐมบรมราชโองการ ในหลวงรัชกาลที่ 1-10 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์

หลังจากพิธีถวายสิริราชสมบัติและเครื่องราชกกุธภัณฑ์ที่พระที่นั่งภัทรบิฐแล้ว พระครูพราหมณ์ฝ่ายต่าง ๆ ถวายพระพรชัยมงคล จากนั้นพระมหากษัตริย์ในพระบรมราชจักรีวงศ์จะมีพระปฐมบรมราชโองการแก่ประชาชน เพื่อแสดงถึงพระราชปณิธานในฐานะทรงเป็นผู้รับพระราชภาระแห่งบ้านเมือง ในบทความนี้ขอนำพระปฐมบรมราชโองการ ตั้งแต่รัชกาลที่ 1 ถึง รัชกาลที่ 10 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ มาให้เพื่อน ๆ ชาวแคมปัส-สตาร์ ได้อ่านเป็นเกร็ดความรู้

พระปฐมบรมราชโองการ ในหลวงรัชกาลที่ 1-10

พระปฐมบรมราชโองการ ปรากฏความอยู่ในเอกสารหลายฉบับ มีความแตกต่างกันบ้างเล็กน้อยตามยุคสมัย โดยในสมัยรัชกาลที่ ๕ ได้เพิ่มภาษามคธอีกภาษาหนึ่งด้วย

พระปฐมบรมราชโองการ รัชกาลที่ 1

พระปฐมบรมราชโองการ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ 1 (พุทธศักราช 2328)

“พรรณพฤกษ ชลธี แลสิ่งของในแผ่นดิน ทั่วเขตพระนคร ซึ่งหาผู้หวงแหนมิได้นั้น ตามแต่สมณชีพราหมณาจารย์ราษฎรปรารถนาเถิด…”

พระปฐมบรมราชโองการ รัชกาลที่ 2

พระปฐมบรมราชโองการ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย รัชกาลที่ 2 (วันที่ 17 กันยายน พุทธศักราช 2352)

“แต่บรรดาพฤกษาและแม่น้ำใหญ่ น้อย และสิ่งของทั้งปวง ซึ่งมีในแผ่นดินทั่วขอบเขตแดนพระนคร ซึ่งหาเจ้าของหวงแหนมิได้ ให้พระราชทานแก่ สมณะ พราหมณ อณาประชาราษฎร์ทั้งปวง ตามแต่ปรารถนาเถิด”

พระปฐมบรมราชโองการ รัชกาลที่ 3

พระราชโองการปฏิสันถาร* พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 3 (วันที่ 1 สิงหาคม พุทธศักราช 2367)

“เจ้าพระยา และพระยา ของซึ่งถวายทั้งนี้ จงจัดแจงบำรุงไว้ให้ดี จะได้รักษาแผ่นดิน”

* ในการพระราชพิธีบรมราชาภิเษกพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ไม่พบหลักฐานพระปฐมบรมราชโองการหลังจากพิธีถวายสิริราชสมบัติและเครื่องสิริราชกกุธภัณฑ์ที่พระที่นั่งภัทรบิฐ พบแต่ “พระราชโองการปฏิสันถาร” ในการเสด็จออกมหาสมาคม ซึ่งโปรดให้พระบรมวงศานุวงศ์ และขุนนางทั้งฝ่ายทหารและพลเรือนเข้าเฝ้าเพื่อรับการถวายราชสมบัติ จากนั้นจึงมีพระราชโองการตรัสปฏิสันถารกับเจ้าพระยาและพระยาทั้งปวง ซึ่งมีเนื้อความเดียวกันทุกรัชกาล ต่อมาภายหลังพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดให้ยกเลิกพิธีส่วนนี้ มีแต่เพียงการถวายพระพรชัยมงคลจากขุนนางฝ่ายหน้าและข้าทูลละอองธุลีพระบาทฝ่ายในเท่านั้น

พระปฐมบรมราชโองการ รัชกาลที่ 4

พระปฐมบรมราชโองการ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4 (วันที่ 15 พฤษภาคม พุทธศักราช 2394)

“พรรณพฤกษ ชลธีแลสิ่งของในแผ่นดินทั่วเขตพระนคร ซึ่งหาผู้ห่วงแหนมิได้นั้น ตามแต่สมณชีพราหมณาจารย์ราษฎรจะปรารถนาเถิด”

พระปฐมบรมราชโองการ รัชกาลที่ 5

พระปฐมบรมราชโองการ (ครั้งแรก) พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 (วันที่ 12 พฤศจิกายน พุทธศักราช 2411)

“แต่บรรดาที่ไม่มีเจ้าของผลไม้ทั้งน้ำในห้วยละหารตรท่าก็ดีตามแต่สมณพราหมณาจารยอาณาประชาราษฎร จะมาแต่จตุระทิศต่างๆ ตามแต่จะปรารถนา”

พระปฐมบรมราชโองการ (ครั้งหลัง) พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 (วันที่ 16 พฤศจิกายน พุทธศักราช 2416)

คำภาษามคธ

“อิทานาหํ สพฺเพสํ อนุมติยา ราชา มุทฺธาวสิตฺโต สฺยาเมสุ อิสฺสราธิปจฺจํ รชฺชํ กาเรมิธ ธมฺมิกราชปเวณิยา อนุชานามิ ยนฺติ สฺยามวิชิเต อปรปริคฺคหิตํ ติณกฏฺโจทกํ สมณพฺราหฺมณาทโย สพฺเพสฺยามรฏฺฐิกา ยถาสุขํ ปริภุญฺชนฺตุฯ”

คำแปล

“ครั้งนี้ท่านทั้งปวงพร้อมใจกัน ยอมให้เราเปนเจ้าครองราชสมบัติได้รับมุรธาภิเษกเปนใหญ่ในสยามราษฎร์วราณาจักรนี้แล้ว เราอนุญาตยอมให้ โดยธรรมิกราชประเพณี พรรณพฤกษชลธีในสยามราษฎร์วราณาจักรนี้ ซึ่งไม่มีเจ้าของหวงแหนนั้น ตามแต่สมณพราหมณาจารย์ ประชาราษฎรทั้งปวงจะปรารถนาใช้สอยเทอญ ฯ”

พระปฐมบรมราชโองการ รัชกาลที่ 6

พระปฐมบรมราชโองการ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 6 (วันที่ 11 พฤศจิกายน พุทธศักราช 2453)

คำภาษามคธ

“อิทานาหํ พฺราหฺมณา ราชภารํ วหนฺโต พหุโน ชนสฺส อตฺถาย หิตาย สุขาย ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรมิ ตุมฺหากํ สปริคฺคหิตานํ อุปริ ราชกํ อาณํ ปสาเรตฺวา นาโถ หุตฺวา ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺตี สํวิทหามิ วิสฺสฎฺฐา หุตฺวา ยถาสุขํ วิหรถ ฯ

คำแปล

“ดูกรพราหมณ์ บัดนี้เราทรงราชภาระครองแผ่นดินโดยธรรมสม่ำเสมอ เพื่อประโยชน์เกื้อกูลและสุขแห่งมหาชน เราแผ่ราชอาณาเหนือท่านทั้งหลายกับโภคสมบัติ เปนที่พึ่งจัดการปกครองรักษาป้องกัน อันเปนธรรมสืบไป ท่านทั้งหลายจงวางใจอยู่ตามสบาย เทอญ ฯ”

พระปฐมบรมราชโองการ รัชกาลที่ 7

พระปฐมบรมราชโองการ พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 7 (วันที่ 25 กุมภาพันธ์ พุทธศักราช 2468)

คำภาษามคธ

“อิทานาหํ พฺราหฺมณ ราชภารํ วหนฺโต พหุโน ชนสฺส อตฺถาย หิตาย สุขาย ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรมิ ตุมฺหากํ สปริคฺคหิตานํ อุปริ ราชกํ อาณํ ปสาเรตฺวา นาโถ หุตฺวา ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺตี สํวิทหามิ วิสฺสฎฺฐา หุตฺวา ยถาสุขํ วิหรถ ฯ

คำแปล

“ดูกรพราหมณ์ บัดนี้เราทรงราชภาระครองแผ่นดินโดยธรรมสม่ำเสมอ เพื่อประโยชน์เกื้อกูลและสุขแห่งมหาชน เราแผ่ราชอาณาเหนือท่านทั้งหลายกับโภคสมบัติ เปนที่พึ่งจัดการปกครองรักษาป้องกัน อันเปนธรรมสืบไป ท่านทั้งหลายจงวางใจอยู่ตามสบาย เทอญ ฯ”