รายพระนาม สมเด็จพระราชชนนีพันปีหลวง ในกรุงรัตนโกสินทร์

สมเด็จพระราชชนนีพันปีหลวง คือ พระมเหสีม่ายของพระมหากษัตริย์รัชกาลก่อน และเป็นพระราชมารดาของพระมหากษัตริย์รัชกาลปัจจุบัน คำนี้เกิดขึ้นในภาษาอังกฤษเมื่อราว พ.ศ. 2120 (พระพันปีหลวง อังกฤษ: Queen Mother สำหรับพระราชินี และ Empress Mother สำหรับพระจักรพรรดินี) ในสากล “Queen Mother” มักจะหมายถึง สมเด็จพระราชินีเอลิซาเบธ พระราชชนนีในสมเด็จพระราชินีนาถเอลิซาเบธที่ 2 แห่งสหราชอาณาจักร ที่ทรงดำรงพระอิสริยยศนี้ยาวนานกว่า 50 ปี

สมเด็จพระราชชนนีพันปีหลวง

ในช่วงรัตนโกสินทร์ ยังคงยึดบรรทัดฐานมาแต่ยุคกรุงศรีอยุธยาเป็นหลัก และใช้ตั้งพระนามสมเด็จพระราชชนนีพันปีหลวง อาทิ สมเด็จกรมพระอมรินทรามาตย์, สมเด็จกรมพระศรีสุริเยนทรามาตย์ และสมเด็จกรมพระเทพศิรินทรามาตย์ เป็นต้น

กระทั่งจนล่วงมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฏเกล้าเจ้าอยู่หัว (ร.6) ทรงได้รับอิทธิพลจากชาติตะวันตก จึงโปรดให้เฉลิมพระปรมาภิไธยแก่สมเด็จพระบรมราชชนนีว่า “สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนี” ภายหลังเพิ่มเติมอีกครั้งว่า “สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพระพันปีหลวง” ตามลำดับ

และทรงแก้ไขพระนามพระบรมอัฐิของสมเด็จพระอัครมเหสีและพระราชชนนีในรัชกาลก่อนทั้งสิ้น โดยทรงตัดคำว่า “มาตย์” อันเป็นชื่อขุนนางเจ้ากรมออก แล้วเพิ่มคำว่า “พระบรมราชินี” ลงไป อันเป็นแบบแผนในการปรับใช้มาจนถึงปัจจุบัน

สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี และ สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง

รายพระนามสมเด็จพระราชชนนีพันปีหลวง กรุงรัตนโกสินทร์

สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี (พ.ศ. 2280–2369) เป็นสมเด็จพระบรมราชินี ใน พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก (ร.1) และเป็นสมเด็จพระบรมราชชนนีในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย (ร.2)

สมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินี (พ.ศ. 2310–2379) เป็นสมเด็จพระบรมราชินี ใน พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย (ร.2) และเป็นสมเด็จพระบรมราชชนนีในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ร.4 (สถาปนาหลังเสด็จสวรรคต)

สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี (พ.ศ. 2377–2404) เป็นสมเด็จพระบรมราชินี ใน พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (ร.4) และเป็นสมเด็จพระบรมราชชนนี ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (ร.5) (สถาปนาหลังเสด็จสวรรคต)

สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง (พ.ศ. 2407–2462) เป็นสมเด็จพระบรมราชินีนาถในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (ร.5) และเป็นสมเด็จพระบรมราชชนนี ใน พระบาทสมเด็จพระมงกุฏเกล้าเจ้าอยู่หัว (ร.6) และพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว (ร.7)

สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ (พ.ศ. 2475–ปัจจุบัน) เป็นสมเด็จพระบรมราชินีนาถ ใน พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ร.9 และเป็นสมเด็จพระราชชนนีในสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมหาวชิราลงกรณ บดินทรเทพยวรางกูร ร.10 (ยังมิได้สถาปนาพระอิสริยยศ )

ส่วน สมเด็จพระศรีสุลาไลยและสมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี ไม่นับว่าเป็นสมเด็จพระราชชนนีพันปีหลวง เพราะมิได้ดำรงพระอิสริยยศเป็นสมเด็จพระราชินี อาจเป็นเพราะว่าพระสวามีของพระองค์ไม่ได้เสด็จขึ้นครองราชสมบัติ หรือเป็นพระมเหสีชั้นต่ำลงมาจากสมเด็จพระราชินี ซึ่งจะถูกจัดให้เป็น เจ้าหญิงพระราชชนนี (princess mother)

ส่วนสมเด็จพระนางเจ้าอินทรศักดิศจี พระบรมราชินีในรัชกาลที่ 6 ไม่มีพระราชโอรส อีกทั้งยังถูกลดพระยศเป็นสมเด็จพระวรราชชายา จัดเป็นเจ้าหญิงพระชายา (princess consort) และ สมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินีในรัชกาลที่ 7 นั้นไม่มีพระราชโอรสสืบราชสมบัติ จึงมิได้สถาปนาเป็นสมเด็จพระราชชนนีพันปีหลวง แต่เป็นสมเด็จพระราชินีวิธวา (queen dowager)

ฉายภาพร่วมกัน

สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ทรงฉายร่วมกับพระโอรสและพระราชนัดดา ในปีพ.ศ. 2453

แถวยืนจากซ้าย สมเด็จพระอนุชาธิราช เจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ กรมหลวงนครราชสีมา, พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว, สมเด็จพระอนุชาธิราช เจ้าฟ้าจักรพงษ์ภูวนาถ กรมหลวงพิษณุโลกประชานาถ

แถวนั่งจากซ้าย สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจุฑาธุชธราดิลก กรมขุนเพ็ชรบูรณ์อินทราชัย, พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจุลจักรพงษ์, พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว

ความรู้เพิ่มเติม

อยุธยาตอนปลาย : ตำแหน่งสมเด็จพระราชชนนีพันปีหลวงในราชสำนักอยุธยาตอนปลายเรียกว่า กรมพระเทพามาตย์ ซึ่งตกทอดมาจนถึงรัชสมัยสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี

ล้านนา : ตำแหน่งสมเด็จพระราชชนนีพันปีหลวงในราชวงศ์มังราย แห่งอาณาจักรล้านนาจะเรียกว่า มหาเทวี ซึ่งตำแหน่งมหาเทวีนี้ครอบคลุมไปถึงพระราชชนนีของรัชกาลปัจจุบัน ที่มิได้เป็นพระมเหสีในพระมหากษัตริย์รัชกาลก่อน

มหาเทวีหลายพระองค์ ล้วนมีพระราชอำนาจสูงในราชสำนัก แม้ว่าพระราชสวามีจะถูกถอดถอนหรือปลงพระชนม์ แต่พระมหาเทวีก็ยังคงมีอำนาจอยู่เบื้องหลังราชสำนัก และยังมีบทบาทในการปกครองอาณาจักรร่วมกับพระราชโอรส โดยในหลักฐานมีการเรียกมหาเทวีและกษัตริย์ว่า “พระเป็นเจ้าสองพระองค์” และ “พระเป็นเจ้าแม่ลูกทั้งสอง” นอกจากนี้บางพระองค์ได้แหวกจารีตขึ้นมามีบทบาทครองอำนาจในฐานะพระมหากษัตริย์ก็มี

สมเด็จพระบรมราชินี แห่งราชวงศ์จักรี

สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี
สมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินี
สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี (พระมเหสีพระองค์ที่สอง ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ร.4 พระราชอิสริยยศแต่งตั้งในรัชกาลที่ 6)
สมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี
สมเด็จพระนางเจ้าอินทรศักดิศจี (พ้นจากตำแหน่ง)
สมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี
สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์

เรียบเรียงโดย www.campus-star.com

ข้อมูลจาก สมเด็จพระราชชนนีพันปีหลวง